พาหิรนิทานกถาวณฺณนา

ตทงฺควินยาทิเภเทน วินยสฺสพหุตฺตา วินโย ตาว ววตฺถเปตพฺโพฯ ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อิทานิ ‘‘วุตฺตํ เยนา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? ตสฺส เอวมาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ธาริตํ เยน จาภตํฯ ยตฺถปฺปติฏฺฐิตญฺเจตนฺติ วจนํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อาหจฺจ ภาสิตํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ภควโต อตีตาทีสุ อปฺปจฺจกฺขํ กิญฺจิ อตฺถิฯ ยทิ อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ปทโสธมฺมาปตฺติํ น ชเนยฺยาติ เจ? น, สาวกภาสิตสฺสปิ ปทโสธมฺมาปตฺติชนนโตฯ นิยมาภาวา อติปฺปสงฺโคติ เจ? น, ปทโสธมฺมสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘สงฺคีติตฺตยํ อารุฬฺโห’’ติ วิเสสิตตฺตาฯ ตถา อฏฺฐกถายมฺปิ สงฺคีติํ อารุฬฺหตฺตา ‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ…เป.… สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส) เอวมาทิวจนํ, ยญฺจ สงฺคีติอารุฬฺหกฺกมานุคตํ, ตํ ปทโสธมฺมาปตฺติํ ชเนตีติ อายสฺมา อุปติสฺโสฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปฐมมหาสงฺคีติ นาม จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อญฺญาปิ อตฺถีติ ทีเปติฯ ตมฺปิ สาลวนํ อุปคนฺตฺวา มิตฺตสุหชฺเช อปโลเกตฺวา นิวตฺตนโต อุปวตฺตนนฺติ ปากฏํ ชาตํ กิรฯ ยมกสาลานนฺติ เอกา กิร สาลปนฺติ สีสภาเค, เอกา ปาทภาเคฯ ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺเน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส, มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตสาลานนฺติปิ วุตฺตํฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ‘‘กตกิจฺโจ ปีติช หาส เจโต อเวรมุเขนาภตกุณฺฑเลนา’’ติอาทีสุ วิยฯ ปรินิพฺพาเน ปรินิพฺพานเหตุ, ตสฺมิํ ฐาเน วา มา โสจิตฺถ จิตฺเตน, มา ปริเทวิตฺถ วาจาย ‘‘ปริเทวนํ วิลาป’’นฺติ วจนโตฯ มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํฯ สูริยํ’สูภิ ปฏุกรา’ภา’ริณสฺส ตาณา อิตฺยตฺเรวฯ ยญฺจ ภควโต อนุคฺคหํ, ตสฺส อนุคฺคหสฺสาติ อาจริยาฯ เอกจฺเจ ปน ‘‘ยํ ยสฺมา อหํ อนุคฺคหิโต’’ติ วทนฺติฯ นิพฺพสนานีติ นิฏฺฐิตวสนกิจฺจานิ, มยา ปริภุญฺชิตฺวา อปนีตานิ ฯ ยทิ สุยุตฺตานิ ธาเรสฺสสีติ ปุจฺฉติ, กวจสทิสานิ สาณานิฯ อิสฺสริยสทิสา นว อนุปุพฺพวิหาราทโยฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จ ปฏิลาภกฺกเมน ‘‘อนุปุพฺพวิหารา’’ติ วุตฺตาฯ

อนาคเต สนฺนิกฏฺเฐ, ตถาตีเต จิรนฺตเน;

กาลทฺวเยปิ กวีหิ, ปุราสทฺโท ปยุชฺชเตฯ

สตฺถุสาสนเมว ปริยตฺติ สตฺถุสาสนปริยตฺติ, สา สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวงฺคาฯ ติปิฏกเมว สพฺพปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธราฯ ‘‘วินา น สกฺกา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเร’’ติ วุตฺตตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ อตฺถิ วิเสโส เตหิ สมฺมุขาปิ อสมฺมุขาปิ สุตํ, เถเรน ปน อสมฺมุขาปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถีติฯ น วายนฺติ เอตฺถ วาติ วิภาสา, อญฺญาสิปิ น อญฺญาสิปีติ อตฺโถฯ ตตฺร อุจฺจินเนฯ พหุสทฺโท วิปุลฺลตฺโถ ‘‘อนนฺตปารํ พหุ เวทิตพฺพมิตฺย’’ตฺเรวฯ ปุพฺเพ ‘‘ติปิฏกสพฺพปอยตฺติปฺปเภทธเร’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘พหุ จาเนน…เป.… ปริยตฺโต’’ติ น ยุชฺชตีติ เจ? น, ติปิฏกสฺส อนนฺตตฺตา, ตสฺมา อมฺเห อุปาทาย เตน พหุ ปริยตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ อิตรถา อานนฺทตฺเถโร เตหิ อปฺปสฺสุโตติ อาปชฺชติ, ‘‘อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ วจนวิโรโธ จฯ อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโฐ, โส ปาฏิปททิวโส, โกลาหลทิวโส นาม โส, ตสฺมา อิธ น คหิโตฯ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กีฬนโต สาธุกีฬนํ นามฯ สฺเวปีติ อปิ-สทฺโท อเปกฺขามนฺตานุญฺญายฯ สุภสุตฺตํ ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติ (ที. นิ. 1.444) วุตฺตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ น โหตีติ เจ? น, ภควโต กาเล ลทฺธนยตฺตา กถาวตฺถุ วิยฯ ฉฑฺฑิตา ปติตา อุกฺลาปา ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปาฯ อาณา เอว อปฺปฏิหตฏฺเฐน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํฯ เอกโต เอตฺถ นิปตนฺตีติ เอกนิปาตนํฯ อากาเสน อาคนฺตฺวา นิสีทีติ เอเกติ เอตํ ทุติยวาเร คมนํ สนฺธายาติ อายสฺมา อุปติสฺโส ฯ ปฐมํ วา อากาเสน คนฺตฺวา ปริสํ ปตฺวา ภิกฺขุปนฺติํ อปีเฬนฺโต ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาสเน เอว อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อุภยถา จ อาปาถํ คโต, เตน อุภยมฺปิ ยุชฺชติ, อญฺญถา ทฺวีสุ เอกํ อภูตํ อาปชฺชติฯ